Қазіргі заман талабына сай білім беру жүйесі оқушылардың шығармашылық және интеллектуалдық қабілеттерін дамытуды басты мақсаттардың бірі ретінде қарастырады. Әсіресе, бастауыш сынып — баланың ақыл-ойының, зияткерлік қабілеттерінің қалыптасып, дамитын ең маңызды кезеңі. Бұл жаста оқушылардың ойлау, есте сақтау, зейін, елестету қабілеттерін дамыту – мұғалімнің кәсіби шеберлігіне, қолданатын әдіс-тәсілдеріне байланысты.Мұғалім – оқушының зияткерлік әлеуетін ашатын жетекші тұлға. Мұғалімнің дұрыс ұйымдастырған оқу процесі, оқушыны қолдап, бағыттай білуі, ынталандыру тәсілдері – интеллектуалдық қабілетті дамытуда маңызды рөл атқарады.
Интеллектуалдық қабілет дегеніміз не?
Интеллектуалдық қабілет – бұл адамның ойлау, талдау, салыстыру, қорытынды жасау, логикалық тұжырым жасау сияқты ақыл-ой әрекеттерін орындау мүмкіндігі. Бастауыш сынып оқушыларының бұл қабілеттері ойын, оқу, тәжірибе арқылы дамиды.
Интеллектуалдық қабілетті дамыту жолдары
а) Ойын арқылы дамыту
Ойын – бастауыш сынып оқушылары үшін негізгі әрекет түрі. Интеллектуалдық ойындар (шахмат, логикалық тапсырмалар, «Не өзгерді?», «Қайсысы артық?», «Сөзжұмбақ», т.б.) арқылы оқушылардың зейіні, есте сақтауы, тез ойлау дағдылары артады.
Шығармашылық тапсырмалар
Оқушыларға түрлі қызықты, өз бетімен ізденуді қажет ететін тапсырмалар беру – олардың шығармашылықпен ойлауына жол ашады. Мысалы: ертегі құрастыру, сурет бойынша әңгіме құрау, аяқталмаған әңгімені жалғастыру.
Ақпараттық технологияларды пайдалану
Интерактивті тақта, компьютерлік бағдарламалар, оқыту ойындары – баланың қызығушылығын арттырып, интеллектуалдық қабілетін дамытудың тиімді құралы.
Сараланған және деңгейлік тапсырмаларӘр оқушының қабілетіне сай тапсырмалар беру арқылы оның жеке мүмкіндіктерін ескеруге болады. Бұл оқушыны өз деңгейінде жұмыс істеуге ынталандырып, алға ұмтылуға жетелейді.
Жобалық және зерттеу жұмыстары
Жас ерекшелігіне сай шағын зерттеу немесе шығармашылық жобалар жасау – оқушылардың талдау, жоспарлау, ақпарат іздеу дағдыларын дамытады.
Менің педагогикалық тәжірибемде бастауыш сынып оқушыларының интеллектуалдық қабілеттерін дамытуда келесі әдіс-тәсілдер тиімді нәтижесін берді:
“Логикалық ойлау бұрышы”
Әр апта сайын сыныпта «Логикалық ойлау бұрышы» ұйымдастырылды. Бұл бұрышқа түрлі деңгейдегі логикалық тапсырмалар, ребустар, сөзжұмбақтар, қызықты есептер қойылды. Оқушылар бұл тапсырмаларды үзіліс кезінде, немесе бос уақытта өз бетімен орындауға тырысты. Жақсы орындаған оқушылар мадақталып отырды. Бұл тәсіл олардың қызығушылығын арттырып, логикалық ойлауын дамытты.
Деңгейлік тапсырмалар жүйесі
Сабақта оқушылардың жеке қабілеттеріне сай үш деңгейлі тапсырмалар қолдандым (жеңіл, орташа, күрделі). Бұл оқушының өз мүмкіндігін бағалап, алға ұмтылуына себеп болды. Мысалы, математика сабағында жеңіл есепті шешіп болған соң, оқушы өз еркімен күрделірек тапсырмаға өтеді.
“Ой қозғау” әдісі
Жаңа сабақты бастамас бұрын «Миға шабуыл» әдісімен сұрақтар қойылып, оқушылардың бұрынғы білімін еске түсіру, болжау жасау, логикалық байланысты орнату қабілеттері дамытылды. Мысалы, әдебиеттік оқу сабағында мәтінді оқымай тұрып, суретке қарап оқиғаның мазмұнын болжау тапсырмасы берілді.
Ойын технологияларын қолдану
Сабақтарда «Не өзгереді?», «Салыстыр», «Қайсысы артық?», «Сиқырлы қорап» сияқты интеллектуалдық ойындар жиі қолданылды. Бұл ойындар балалардың қызығушылығын арттырып қана қоймай, логикалық және сын тұрғысынан ойлау қабілеттерін дамытты.
Мини-зерттеу жобалары
4-сынып оқушыларымен бірге «Менің туған өлкем», «Табиғат құбылыстары», «Менің отбасымның дәстүрі» тақырыптарында шағын зерттеу жобаларын жүргіздік. Бұл жұмыс барысында оқушылар ақпарат жинау, сұрыптау, салыстыру, өз ойын дәлелдеу сияқты зияткерлік әрекеттерді меңгере бастады.
Жүргізілген тәжірибелік жұмыс пен қолданылған әдіс-тәсілдердің нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларының интеллектуалдық қабілеттерінде келесі оң өзгерістер байқалды:
Оқушылардың логикалық ойлау, талдау, салыстыру, қорытынды жасау дағдылары қалыптасты.
Шығармашылықпен жұмыс істеуге, өз ойын еркін жеткізуге деген ынтасы артты.
Оқуға деген қызығушылығы жоғарылап, сабаққа белсенді қатысуы артты.
Өзіндік жұмыс істеу, зерттеу, іздену әрекеттері дами түсті.
Деңгейлік тапсырмалар арқылы оқушылар өз қабілетіне сай тапсырмалар орындап, сенімділігі нығайды.
Жалпы алғанда, интеллектуалдық қабілетті дамытуға бағытталған әдістерді жүйелі түрде қолдану оқушылардың жан-жақты дамуына, ойлау мәдениетінің қалыптасуына және оқу сапасының артуына едәуір әсер ететінін көрсетті.
Бастауыш сынып оқушыларының интеллектуалдық қабілеттерін арттыру барысында жасанды интеллект әдістерін де тиімді пайдалан білген жөн деп ойлаймын
Жасанды интеллектті қолдану мүмкіндіктері
Қазіргі таңда білім беру саласына жаңа технологиялардың, соның ішінде жасанды интеллекттің (ЖИ) енуі – оқыту процесін жаңаша ұйымдастыруға жол ашып отыр. Бастауыш сынып оқушыларының интеллектуалдық қабілеттерін дамытуда ЖИ-дің мүмкіндіктері кең әрі тиімді.
ЖИ негізіндегі платформалар (мысалы, Khan Academy, Squirrel AI, Google Classroom-ның кейбір плагиндері) оқушылардың деңгейін автоматты түрде анықтап, сол деңгейге сәйкес жеке тапсырмалар ұсынады. Бұл – оқушының жеке қабілетін ескеруге және жекелей оқытуды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. ЖИ көмегімен жұмыс істейтін оқыту ойындары мен қосымшалар (мысалы, “Prodigy”, “Quillionz”, “Matific”) оқушылардың зейінін, есте сақтауын, логикалық ойлауын арттырады. Мұндай ресурстар балалардың жас ерекшелігіне сай әзірленген, әрі қызықты әрі танымды.
Жасанды интеллект жүйелері оқушының жауабын тексеріп, қателерін бірден көрсетіп, түсіндіреді. Бұл уақытты үнемдеуге және оқушының өз бетінше түзету дағдыларын қалыптастыруға ықпал етеді. ЖИ мұғалімге сабақ жоспарын құруда, оқушылардың даму динамикасын бақылауда, оқу процесін саралауда талдау құралдары арқылы көмектесе алады. Жасанды интеллект көмегімен оқушылар әңгіме, өлең жазуға, сурет салуға арналған идеялар ала алады. Бұл олардың шығармашылық ойлауын белсендіреді.
Жасанды интеллект құралдарын тиімді қолдану – бастауыш сынып оқушыларының зияткерлік мүмкіндігін кеңейтіп, оқуға деген қызығушылықты арттыратын заманауи тәсіл. Дегенмен, бұл технологиялар мұғалімнің орнын алмастырмайды, керісінше, оның жұмысын жеңілдетіп, оқыту сапасын арттыратын көмекші құрал ретінде қызмет етеді. Сондықтан ЖИ-ді дұрыс, мақсатты және педагогикалық тұрғыдан ұтымды қолдану – маңызды талап болып саналады.
Жоғарыда аталған әдістер мен іс-тәжірибелер оқушылардың интеллектуалдық қабілеттерінің дамуына оң ықпал етті. Ең бастысы – әр оқушының мүмкіндігін ескеріп, оны жеке тұлға ретінде дамытуды мақсат ету. Іс-тәжірибе көрсеткендей, жүйелі әрі мақсатты жұмыс нәтижесінде оқушылардың ойлау, талдау, іздену дағдылары қалыптасып, олар белсенді, шығармашыл тұлға ретінде дамиды.
Бастауыш сынып кезеңі – баланың жан-жақты дамуының іргетасы. Осы кезеңде интеллектуалдық қабілетті жүйелі түрде дамыту – келешекте шығармашылықпен ойлай алатын, өмірде өз орнын таба білетін тұлға қалыптастырудың негізі. Сондықтан мұғалімдер бұл бағытта үнемі ізденіп, тиімді әдіс-тәсілдерді қолдануы тиіс.
Усерова Анаргул Туякбаевна,
С.Қожанов атындағы №42 ЖББМ бастауыш сынып мұғалімі.
Жетісай ауданы.
