ОҚУШЫЛАРДЫ САЙЫСҚА ДАЙЫНДАУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ

Бұл мақалада шахмат үйірмесін жоғары деңгейде ұйымдастырудың мазмұны мен маңызы қарастырылады. Автор «Шахмат шеберлері» бағдарламасы арқылы оқушыларды интеллектуалды дамуға және жарыстарға тиімді даярлаудың әдістемелік жолдарын ұсынады.

Қазіргі білім беру жүйесі оқушының тек пәндік білімін емес, сонымен қатар логикалық, сыни және стратегиялық ойлау қабілетін дамытуға бағытталған. Осы тұрғыда шахмат – ойлау мәдениетін қалыптастыратын ең тиімді құралдардың бірі.
Шахмат ойыны арқылы оқушылар жүйелі ойлауға, шешім қабылдауда ұқыптылыққа, сабырлылық пен төзімділікке үйренеді. Сондықтан мектептегі шахмат үйірмелерін жоғары деңгейде ұйымдастыру – зияткерлік тәрбиенің өзекті бөлігі.

Бағдарламаның мақсаты мен міндеттері. «Шахмат шеберлері» үйірме бағдарламасының мақсаты – оқушылардың шахматтық ойлау қабілетін жетілдіру, стратегиялық шешім қабылдау дағдыларын қалыптастыру және түрлі деңгейдегі сайыстарға жүйелі түрде дайындау.

Бағдарламаның негізгі міндеттері:

• Дебют, миттельшпиль және эндшпиль кезеңдеріндегі стратегияларды терең меңгерту;
• Комбинациялық ойлау мен тактикалық есептерді шешу дағдыларын дамыту;
• Турнир ережелері мен шахмат мәдениетін үйрету;
• Партия жазу мен талдау арқылы өзіндік бағалау дағдыларын қалыптастыру;
• Жарыс кезіндегі психологиялық тұрақтылыққа баулу.

Мазмұны мен құрылымы. Бағдарлама аптасына бір рет, жыл бойына 34 сағатқа жоспарланған. Үйірме үш негізгі бағытта жүзеге асырылады:

1. Теориялық дайындық – шахмат тарихы, дебюттер, тактика және стратегия негіздері;
2. Практикалық дайындық – позициялық ойын, комбинациялар шешу, уақытпен ойнау;
3. Сайыс кезеңі – мектепішілік, аудандық турнирлерге қатысу және партияларды талдау.

Оқу барысында оқушылар ашық және жабық дебюттерді, орталықты бақылау тәсілдерін, эндшпильдегі шешуші позицияларды үйренеді. Сабақтар ойын, талдау және тәжірибелік тапсырмалар арқылы өткізіледі.

 Сайысқа дайындық ережелері. Шахмат сайысына дайындық — тек ойын ережесін жаттау емес, ойлау мәдениетін, логикалық талдау қабілетін және табандылықты дамытудың ерекше жолы. Әрбір оқушыны жарысқа дайындау — жүйелі еңбекті, тәртіп пен жауапкершілікті талап етеді.

1. Мақсат пен бағытты айқындау

• Шахмат сайысының мақсаты мен түрін (жеке, топтық, мектепішілік, аудандық т.б.) нақтылау.
• Әр қатысушының жеке деңгейі мен мықты тұстарын анықтау.
• Оқушыға жеңіс жолындағы басты міндеттерін түсіндіру: тәртіп сақтау, зейін қою, қарсыласты құрметтеу.

2. Теориялық дайындық

• Шахматтың негізгі ережелерін, фигуралардың қозғалысын, дебют, мителшпиль, эндшпиль кезеңдерін терең меңгеру.
• Танымал гроссмейстерлердің партияларын талдап, стратегиялық ойлау тәсілдерін үйрену.
• Оқушылардың логикалық талдау, алдын ала болжай білу, есептеу дағдыларын дамыту.
• Әр сабақта 1–2 жаттықтыру партиясын ойнап, нәтижесін бірге талдау.

3. Практикалық дайындық

• Жаттығуларды уақыт өлшемімен орындауға дағдыландыру (шектеулі уақытпен ойнау).
• Әртүрлі позициялық есептер, мат қою тәсілдері, тактикалық комбинациялар арқылы ойлау жылдамдығын арттыру.
• Әр ойыннан кейін қателерді талдау және дұрыс шешім іздеу.
• Жарысқа ұқсас жағдай жасап, ішкі турнирлер өткізу — сенімділікті арттырады.

4. Психологиялық дайындық

• Сайыс кезінде сабыр сақтау, шыдамдылық, зейін тұрақтылығы — басты шарт.
• Оқушыларды жеңіс пен жеңілісті дұрыс қабылдауға үйрету.
• Өз күшіне сену, позитивті ойлау, қарсыласқа құрметпен қарау мәдениетін қалыптастыру.
• Шахматта эмоцияны бақылау – табыстың маңызды факторы екенін түсіндіру.

5. Уақыт пен тәртіп

• Әр дайындық сабағы нақты жоспармен өтуі тиіс:
  1. 10–15 минут теория,
  2. 20–30 минут практика,
  3. 5–10 минут талдау және қорытынды.
• Сайыс алдында уақытты дұрыс бөлу, сағатпен ойнау, жылдам шешім қабылдау машығын жетілдіру.
• Әр ойыншының уақытты тиімді пайдалану стратегиясы болуы керек.

6. Сайыс алдындағы соңғы дайындық

• Жеке жоспарды қайталау: негізгі дебюттер, қорғаныс түрлері, мат қою тәсілдері.
• Қысқа партиялармен жаттығу арқылы жылдам реакцияны сақтау.
• Киім, шахмат сағаты, фигуралар, турнир кестесі секілді құралдарды тексеру.
• Психологиялық дайындық әңгімесін өткізу (сенім, тыныштық, сәттілікке бағдарлау).

7. Сайыс кезіндегі тәртіп ережелері

• Қарсыласқа сәлем беру, партия соңында “рахмет” айту – шахмат әдебі.
• Ойын барысында дыбыс шығармау, басқа ойыншыларға кедергі келтірмеу.
• Талдау мен пікірді тек ойыннан кейін айту.
• Қазылар шешімін сабырмен қабылдау және тәртіпті сақтау.

8. Сайыстан кейінгі талдау

• Әр ойыннан кейін нәтижені талдау, қателер мен жетістіктерді анықтау.
• Оқушының жетістігін атап өтіп, мотивацияны арттыру.
• Алдағы жарыстарға арналған жеке даму жоспарын құру.

Бағалау жүйесі. Бағалау төрт бағытта жүзеге асырылады:

1. Практикалық ойын нәтижелері – шешім қабылдау сапасы мен уақытты басқару;
2. Теориялық білім деңгейі – дебют, миттельшпиль, эндшпиль бойынша білім;
3. Партия талдау сапасы – өз ойынын бағалау және қорытынды шығару;
4. Сайыс нәтижелері – турнир кестесіндегі жетістіктер.

 «Шахмат шеберлері» үйірмесі – оқушылардың интеллектісін, логикалық және стратегиялық ойлауын дамытатын тиімді бағдарлама. Ол оқушыларды тек сайысқа емес, өмірлік ұстанымға, табандылық пен сабырлылыққа тәрбиелейді. Шахмат үйірмесі арқылы оқушы өз ойын жүйелі жеткізе білуге, талдауға және шешім қабылдауда сенімді болуға үйренеді. Мұндай жұмыстар мектептегі тәрбиенің сапасын арттырып, оқушыларды жаңа биіктерге жетелейді.

Досмаханбет ЗҰНЫМХАНОВ,

М.Мақатаев атындағы №47 ЖББМ денешынықтыру пәні мұғалімі.